ΑΠΟΨΕΙΣ Περί Αθανασίας
https://www.ekirikas.com/peri-athanasias/
Ο Ηρόστρατος, την ημέρα της γέννησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου (356 π.Χ.), πυρπόλησε ένα από τα επτά θαύματα του Κόσμου, τον ναό της Αρτέμιδος στην Εφεσο. Η ενέργεια αυτή του προσέδωσε τη φήμη που τόσο ποθούσε, παρά την απαγόρευση που είχαν επιβάλλει οι Αρχές στους Εφέσιους να μη μνημονεύουν το όνομά του, επί ποινή θανάτου. Μέχρι σήμερα το όνομα του Ηρόστρατου είναι συνυφασμένο με ένα είδος αρνητικής υστεροφημίας. Αλλά ο Φερνάντο Πεσσόα θεωρεί πως «δεν είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι υπάρχει ένα είδος μεγαλείου στον Ηρόστρατο», διότι η πράξη του τον συγκαταλέγει ανάμεσα σ’ εκείνους που δοξάστηκαν «λόγω της δύναμης της ατομικότητάς τους»*.
Ο άνθρωπος αυτός θυσίασε το συναίσθημα και το πάθος του μ’ έναν τρόπο που οδηγεί προς την αθανασία. «Υποφέρει όπως ο Χριστός, ο οποίος πεθαίνει ως άνθρωπος για να αποδείξει ότι είναι ο λόγος». Ο Πεσσόα συγκρίνει την πράξη του εμπρηστή Ηρόστρατου μ’ εκείνη της μύησης των Ναϊτών, οι οποίοι αφού πρώτα αποδείκνυαν ότι είναι απόλυτα πιστοί στον Χριστό, έπρεπε στη συνέχεια να φτύσουν τον Εσταυρωμένο. Καμιά πράξη δεν μπορεί να συγκριθεί με «τον τρόμο αυτής της μύησης». Γιατί ο Θεός που έφτυναν οι Ναϊτες ήταν γι’ αυτούς η ιερή ουσία της Σωτηρίας. Ετσι και για τον Ηρόστρατο, η σφοδρή αγάπη του για την ομορφιά, ίδιο «της σπουδαίας φυλής του», και μια έκσταση θλίψης τον οδηγεί στην πυρπόληση του ναού της Αρτέμιδος, όπου μαζί του καίγεται κι ένα μέρος του εαυτού του, «μέσα στην οργή του εσφαλμένου του εγχειρήματος».
Αλλά τι είναι η αθανασία για τον Πεσσόα; «…η απόλαυση της μελλοντικής φήμης είναι μια απόλαυση του παρόντος… Πρόκειται για μια απόλαυση αλαζονείας που όμοιά της δεν μπορεί να προσφέρει καμιά υλική κτήση. Μπορεί, όντως, να πρόκειται για ψευδαίσθηση, αλλά όπως και να ‘χει, είναι μια απόλαυση μεγαλύτερη από την απόλαυση που προσφέρει μόνο αυτό που βρίσκεται εδώ», απαντά ο ίδιος.
Ο Μίλαν Κούντερα**, στη δική του Αθανασία, λέει ότι «το πρόβλημα δεν είναι ο θάνατος είναι η αθανασία. Η «μικρή» και η «μεγάλη». Τη «μικρή» την κερδίζουμε όλοι, λίγο πολύ, στη μνήμη αυτών που μας αγάπησαν. Τη «μεγάλη» την αξιώνονται εκείνοι που διαβαίνουν το όριο της φήμης…». Ο Κούντερα μιλάει για την «χειρονομία της επιθυμίας για αθανασία», η οποία δεν γνωρίζει παρά δύο σημεία αναφοράς: Το εγώ, εδώ, και τον ορίζοντα, εκεί κάτω, μακριά. Και δύο έννοιες, όπως το απόλυτο που είναι το εγώ και το απόλυτο του κόσμου. Κάθε άνθρωπος που βρίσκεται μεταξύ των δύο πόλων, έχει εκ των προτέρων αποκλεισθεί από το παιχνίδι, έχει παραλειφθεί, δεν διακρίνεται. Γι’ αυτό η χειρονομία της επιθυμίας για αθανασία δεν έχει τίποτα κοινό με την αγάπη. Αλλά το «να είσαι θνητός είναι η στοιχειωδέστερη ανθρώπινη εμπειρία» συμπληρώνει ο Κούντερα, κι όμως, ο άνθρωπος δεν ξέρει να είναι θνητός κι όταν είναι πεθαμένος, «δεν ξέρει καν να είναι πεθαμένος».
Ο Κούντερα συμφωνεί με τον Πεσσόα, όταν γράφει ότι, όπως η Αγκάθα Κρίστι που είχε μεταβάλλει το φόνο σε ψυχαγωγία, έτσι και η αθανασία μετατρέπει το θάνατο σε απόλαυση. Συνεπώς η αθανασία μπορεί να είναι μια διπλή απόλαυση εν ζωή, κινούν αίτιο του παρόντος, του εδώθε και όχι του επέκεινα.
Ο Πεσσόα επηρεάστηκε σοβαρά από ένα ανάγνωσμα του Τόμας Καρλάιλ και τη διαπίστωσή του πως «ζει ο Ηρόστρατος, ο οποίος πυρπόλησε το ναό της Αρτέμιδος, ενώ έχει σχεδόν χαθεί η μνήμη αυτού που τον έχτισε». Αλλά ανεξάρτητα από τους λόγους της δημιουργίας της «αθανασίας» του Ηρόστρατου, η πρόθεση του Πεσσόα ήταν να μελετήσει την αθανασία, υπό την έννοια της μετά θάνατον δόξας, της επιβίωσης στην Ιστορία, και τις ποικίλες αιτίες και εκδηλώσεις της. Προβαίνει, έτσι, σε μια σειρά τυπολογιών με κριτήρια την ιδιοφυία, τη φήμη, την καλλιτεχνική παραγωγή, την πολιτική δράση κ.ά. Καταλήγει, όμως, να μιλάει κυρίως για τη λογοτεχνία, καθώς εκτιμά ότι «η φήμη είναι κατ’ ουσίαν λογοτεχνική», ότι, δηλαδή, η φήμη επιβιώνει μέσω του γραπτού λόγου. Τελικά, και παρά τις προθέσεις του Πεσσόα, ο Ηρόστρατος είναι ένα «άμορφο αμάλγαμα». Πρόβλημα που αποδίδεται στη βασανιστική του επιθυμία για το απόλυτο, η οποία σε συνδυασμό μ’ έναν «αδιάσειστο σκεπτικισμό» κατέληγε στη σχετικοποίηση των πάντων.
Εν τέλει, ο Πεσσόα οδηγείται «στην αυτοκτονία όχι ο ίδιος, αλλά μέσω τρίτου…». Η αυτοκτονία (ένας αυτοκαταστροφικός Ηρόστρατος), είναι ένας τρόπος για να εγγραφεί κάποιος για πάντα στη μνήμη μας. Να μη μας αφήσει ούτε στιγμή στη ζωή μας. Να μας συνθλίψει, γράφει ο Κούντερα, ο οποίος υπερβαίνει τις τυπολογίες του Πεσσόα, εστιάζοντας περισσότερο τις αποχρώσεις. Διαχωρίζει, λοιπόν, εκείνον που επιθυμεί «τη δόξα των προβολέων που είναι στραμμένοι επάνω του», από την εξουσία εκείνου «που παραμένει στη σκιά». Προτιμά τη δύναμη του κυνηγού που σκοτώνει μία τίγρη και όχι τη δόξα της τίγρης που τη θαυμάζουν αυτοί που θα την χρησιμοποιήσουν για χαλί! Και προτείνει: Από τη μια την ηδονή της θνητότητας και από την άλλη την ηδονή του ολικού μη-είναι που «έχει χρώμα γαλαζωπό» (Νοβάλις).
*Fernando Pessoa: «Ηρόστρατος – Η αναζήτηση της αθανασίας», ΕΞΑΝΤΑΣ
** Kundera Milan: «Η Αθανασία», ΕΣΤΙΑ
* Ο Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου γεννήθηκε στους Κωστακιούς Αρτας. Σπούδασε στην Αθήνα και στο Παρίσι Συγκριτική Πολιτική και Επικοινωνία. Εργάστηκε στο ραδιόφωνο (Γ’ Πρόγραμμα, Δίαυλος 10). Υπήρξε διευθυντής στα περιοδικά «Χάος», «Account», «Ταξιδεύοντας», και αρχισυντάκτης στο «Ithaca» του ΕΚΕΒΙ. Εργάστηκε στις εφημερίδες «Εξουσία», «Ελευθεροτυπία-Βιβλιοθήκη», «Καθημερινή» και διατέλεσε διευθυντής της εφημερίδας «Η Βραδυνή». Εγραψε τα βιβλία: «Κάπου να δω το πρόσωπό μου», «Homo Americanus» και «Το ματωμένο θέρος του 1882». Διαχειρίζεται και γράφει στον ιστότοπο ARTInews.gr
Σχόλια