HOMO AMERICANUS-ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Πέτρος Παπακωνσταντίνου

Αυτή η μυστηριώδης, αμερικανική Δημοκρατία Το αλλόκοτο κοκτέιλ της «συντηρητικής επανάστασης», από τους Ιδρυτές Πατέρες μέχρι τους νεοσυντηρητικούς και τον Μακέιν
Tου Πετρου Παπακωνσταντινου
Ηταν 14 Φεβρουαρίου του 2003, σ' εκείνη τη δραματική συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας, όπου οι υπουργοί Εξωτερικών Γαλλίας και Ρωσίας, Ντομινίκ ντε Βιλπέν και Ιγκόρ Ιβανόφ, καταχειροκροτήθηκαν από τη μεγάλη πλειονότητα των παρόντων -κάτι πρωτάκουστο στην ιστορία του ΟΗΕ- για την αντίθεσή τους στον ήδη δρομολογημένο πόλεμο των ΗΠΑ εναντίον του Ιράκ. Στην εμπνευσμένη ομιλία του, ο Βιλπέν είχε μιλήσει εξ ονόματος της «παλιάς Ευρώπης», που κέρδισε τη σοφία της μέσα από πολλούς αιώνες, με πολύ αίμα και πολλά δάκρυα, απαντώντας έτσι στα κακόβουλα σχόλια του επικεφαλής του Πενταγώνου Ντόναλντ Ράμσφελντ και υπονοώντας ότι η υπερδύναμη του Νέου Κόσμου συμπεριφέρεται ως γίγαντας με μυαλό μικρού παιδιού.
Αναζητώντας καταφύγιο στο χιούμορ, ο Αμερικανός ομόλογός του Κόλιν Πάουελ δήλωσε ότι εκπροσωπεί «την αρχαιότερη σύγχρονη Δημοκρατία», παραπέμποντας στην αμερικανική επανάσταση, που προηγήθηκε της Γαλλικής. Βεβαίως, ο Πάουελ -ουδόλως πεπεισμένος για την αναγκαιότητα του πολέμου- δεν μπόρεσε να αποτρέψει το διπλωματικό Βατερλώ της χώρας του, αλλά το ανθεκτικό στερεότυπο επέζησε της ιρακινής κρίσης: η αμερικανική Δημοκρατία, προϊόν της μεγάλης επανάστασης και της σοφίας των Ιδρυτών-Πατέρων, αποτελεί το αξεπέραστο πολιτικό πρότυπο. Η χώρα που ανέδειξε δύο μαύρους υπουργούς Εξωτερικών τα τελευταία χρόνια και δεν αποκλείεται να εκλέξει, στις 4 Νοεμβρίου, τον πρώτο μαύρο πρόεδρο, βάζει τα γυαλιά στην Ευρώπη. Ο νεότερος Τζορτζ Μπους και οι καμαρίλα των νεοσυντηρητικών ήταν μια σύντομη, ιστορική παρένθεση, ένας εφιάλτης που γρήγορα θα τελειώσει. Αυτό είναι το λάιτ-μοτίφ, εντός και εκτός ΗΠΑ, εν όψει της εθνικής επετείου της ερχόμενης Παρασκευής, 4 Ιουλίου, 232 χρόνια από τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, στη Φιλαδέλφεια.
Στον αντίποδα αυτής της αισιόδοξης οπτικής βρίσκονται δύο πρόσφατες μελέτες για τις περιπέτειες της αμερικανικής Δημοκρατίας, η «Αλυσοδεμένη Σκέψη» της Σούζαν Τζορτζ και ο «Homo Americanus» του Γιώργου Παπασωτηρίου. Η Αμερικανίδα συγγραφέας σημειώνει ότι η υποτίμηση του νεοσυντηρητικού φαινομένου και η πίστη στον «υγιή», δημοκρατικό κορμό της άλλης Αμερικής απηχούν τις επιπόλαιες εντυπώσεις των ευρωπαϊκών και άλλων ελίτ που επισκέπτονται τις δύο ακτές των ΗΠΑ, αλλά αγνοούν τις βαθιές κοινωνικές και ιδεολογικές αλλοιώσεις στις Μεσοδυτικές Πολιτείες, στις Μεγάλες Λίμνες και στον Νότο. Από την πλευρά του, ο Ελληνας δημοσιογράφος ανατρέχει στο DNA της αμερικανικής Δημοκρατίας, αναλύοντας με διεισδυτικό τρόπο παράγοντες (ρόλος της θρησκείας, αντίληψη περί πεπρωμένου της Αμερικής, αλλεπάλληλοι «εμφύλιοι» πόλεμοι μεταξύ των «κάτω» και ειδικά μεταξύ παλιών και νέων μεταναστών κ.ά.) οι οποίοι συχνά υποτιμώνται, ακόμη και από μεγάλη μερίδα της Αριστεράς.
Ενας από τους παράγοντες που δεν έχουν τύχει της δέουσας προσοχής είναι η πολύ διαφορετική φύση των δημοκρατικών επαναστάσεων σε Ευρώπη και Αμερική. Στη Γηραιά Ηπειρο, οι εξεγέρσεις εναντίον του ελέω Θεού, απολυταρχικού κράτους -η Ενδοξη Επανάσταση του Κρόμγουελ, το 1688, οι γαλλικές επαναστάσεις του 1789 και του 1830, η «ηπειρωτική επανάσταση», με προπύργιο τη Γερμανία, το 1848- σφραγίστηκαν από τη συμμετοχή των λαϊκών στρωμάτων, που συνέδεαν την πολιτική ελευθερία με την κοινωνική ισότητα, δίνοντας στην επανάσταση πιο ριζοσπαστικό χαρακτήρα. Αντιθέτως, στην Αμερική έχουμε να κάνουμε με την εξέγερση της τοπικής ολιγαρχίας των αποικιών εναντίον του αγγλικού στέμματος.
Οπως σημειώνει ο Γ. Παπασωτηρίου, ιδρυτικός μύθος των ΗΠΑ είναι η έξοδος των Ευρωπαίων από την Ευρώπη, όπως των Εβραίων από την Αίγυπτο, και η δημιουργία του «νέου Ισραήλ» στη Γη της Επαγγελίας - ένας μύθος που κατεγράφη, στον χώρο της λογοτεχνίας, από τον Χ. Μέλβιλ και τον Α. Χόθορν. Οι πρώτοι έποικοι, φορείς των εθίμων της αγγλοσαξωνικής αριστοκρατίας, αφού εξολόθρευσαν τους ιθαγενείς Ινδιάνους, ανέπτυξαν την τοπική οικονομία χάρη στην απλήρωτη εργασία τεσσάρων εκατομμυρίων Αφρικανών σκλάβων. Ο κύριος συντάκτης της Διακήρυξης της Φιλαδέλφειας, Τόμας Τζέφερσον, ήταν ιδιοκτήτης δούλων.
Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ένας από τους διασημότερους πολιτικούς φιλοσόφους του συντηρητισμού, ο Αγγλος Εντμουντ Μπερκ (1729- 1797), υπήρξε ταυτόχρονα ένθερμος οπαδός της αμερικανικής επανάστασης και διαπρύσιος κατήγορος της γαλλικής. Πολλοί εκ των Ιδρυτών-Πατέρων, όπως οι Τζορτζ Ουάσιγκτον, Τζον Ανταμς και Αλεξάντερ Χάμιλτον, ταυτίστηκαν με τις θέσεις του Μπερκ εναντίον της Γαλλικής Επανάστασης και των «Αβράκωτων»- αν και τόσο ο Τόμας Τζέφερσον, όσο και ο Τόμας Πέιν καταδίκασαν αυτές τις θέσεις του και υπερασπίστηκαν τους Γάλλους επαναστάτες.
Η Δεύτερη Επίχρυση Εποχή
«Να επιχρυσώνεις τον καθαρό χρυσό είναι σαν να χρωματίζεις τον κρίνο: μια γελοία υπερβολή». Αυτά τα λόγια του Σαίξπηρ δανείστηκε ο Μαρκ Τουέιν στο βιβλίο του «Επίχρυση Εποχή», καθιερώνοντας έναν όρο που έμελλε να χαρακτηρίσει το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, στις ΗΠΑ. Μια εποχή πυρετικής ανάπτυξης, αλλά και ακραίων ανισοτήτων -με κραυγαλέα έκφραση τις ασύλληπτης πολυτέλειας επαύλεις- που τέλειωσε με τα κραχ του 1893 και του 1907, φέρνοντας την Αμερική στο χείλος του βιομηχανικού, εμφυλίου πολέμου.
Το ειδικό τεύχος του The Nation, που κυκλοφορεί αυτό το Σαββατοκύριακο, είναι αφιερωμένο σ' αυτό που χαρακτηρίζεται ως «Η Δεύτερη Επίχρυση Εποχή». Με εμπεριστατωμένες μελέτες, η πολιτική επιθεώρηση τεκμηριώνει την οπισθοδρόμηση της Αμερικής στις ανισότητες του 1910 και του 1920, καθώς το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού κατέχει πλούτο 16,8 τρισ. δολαρίων, δύο τρισ. περισσότερο από το φτωχότερο 90%. Ακόμη και η συντηρητική φωνή του χρηματιστικού κεφαλαίου, Wall Street Journal, μιλάει για μετατροπή των ΗΠΑ σε «Ριτσιστάν» - κάτι σαν... Χαλιφάτο των Πλουσίων!