Χ. Μίλερ: Η δυστυχία του σύγχρονου ανθρώπου
«Σήμερα ο άνθρωπος ως προσωπικότητα έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Σήμερα έχουμε το ρομπότ, καταπληκτικό προϊόν της μηχανικής εποχής. Ο άνθρωπος λειτουργεί σαν εξάρτημα μιας μηχανής πάνω στην οποία δεν ασκεί τον παραμικρό έλεγχο. Το σιδερικό που χρησιμοποιεί ο γκάνγκστερ, ασφαλής μες στο ταπετσαρισμένο οχυρό της λιμουζίνας του, είναι το σύμβολο του συναισθηματικού κενού στο οποίο διαπράττονται τώρα πια οι φόνοι (…) Ο άνθρωπος των μεγάλης ακτίνας υπολογισμών, το καθαγιασμένο ρομπότ, έχει όλη την ισχύ. Ο ρόλος του, η αποστολή του, είναι εμφανώς το να καταστρέψει τον εαυτό του, ήτοι την κοινωνία».
Ο Χένρι Μίλερ στο βιβλίο του "ο κόσμος του σεξ" ακτινογραφεί (προφητεύει αν σκεφτούμε ότι η πρώτη γραφή του κειμένου είναι το 1940) τον σύγχρονο πολιτισμό, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο ανάλυσης τις αντιλήψεις του Φρόιντ («Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας»). Σύμφωνα με τον τελευταίο ο πολιτισμός νοείται ως μία σειρά δικαιικών απαγορεύσεων (ταμπού) και ηθικολογικών περιορισμών της ανθρώπινης κοινότητας έναντι της ηδονής. Το ίδιο ισχύει και για τον Μίλερ. Γι' αυτό, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, η ηδονή, ο έρωτας και το σεξ λειτουργούν επαναστατικά και απελευθερωτικά.
Η αναφορά του συγγραφέα στα ρομπότ και τη λειτουργία τους ταυτίζεται απόλυτα με την ανάλογη διαπίστωση της Χ. Άρεντ («Η Ανθρώπινη Κατάσταση»). Μόνο που ο Μίλερ δεν είναι πολιτικός φιλόσοφος, αλλά ένας λογοτέχνης, ήτοι παραμυθάς, που είναι και φιλόσοφος και ψυχολόγος και ανθρωπολόγος και ότι άλλο μπορεί να είναι ένας home generique.
Αλλά τι συμβαίνει σήμερα στην Αμερική και την Ευρώπη; Ο Μίλερ περιγράφει το συναισθηματικό κενό, ή αλλιώς, αυτό που ο Φρόιντ αποκαλούσε «ψυχολογική αθλιότητα της μάζας»: «Τίποτε από όσα είναι να συμβούν τα επόμενα χρόνια δεν θα εκπλήξει ποσώς. Όταν σηκώνεται άγρια στα πόδια του ο λευκός αμερικανός φονιάς κι αρχίζει να φτύνει και να γραπώνει, η Ευρώπη, το παλιό θέατρο του μακελειού, φαίνεται πια σαν άσυλο ειρήνης. (…) Ακόμα και τώρα, η όψη ενός αμερικανικού προσώπου είναι διεστραμμένη… Συχνά έχω φανταστεί μια σκηνή σαν κι αυτή… Ένας άνθρωπος, ένας καθ’ όλα συνηθισμένος άνθρωπος, κάθεται στην πολυθρόνα του και διαβάζει ήσυχα την εφημερίδα του, στα χείλη του έχει ένα σβησμένο πούρο. Διαβάζει για λίγο, μετά πατάει τη σκανδάλη του όπλου που έχει κρυμμένο πίσω από την εφημερίδα – και ο τύπος που καθόταν απέναντί του και κοίταζε την Αναδυομένη Αφροδίτη σωριάζεται νεκρός. Σηκώνεται δίχως βιάση ο φονιάς, απομακρύνεται με το πάσο του… και γίνεται ένα με το πλήθος…». Αφού ο δολοφόνος θα περιπλανηθεί στους δρόμους και τις βιτρίνες στο τέλος θα πάει να δει το «Όσα παίρνει ο άνεμος»! Ο πολιτισμός του θανάτου είναι ήδη εδώ.
Όσο για το σεξ, αυτό εμπίπτει στην κατηγορία όσων το χρήμα επιτρέπει να αγοραστούν. «Το σεξ είναι το ορντέβρ που χλαπακιάζουν ανάμεσα σε δύο μπάζες… Ο μόνος φιλαράκος είναι η κονόμα. Τα φράγκα! Τα χοντρά φράγκα! Χρήμα ίσον δύναμη. Δύναμη ίσον να τη σκαπουλάρεις με το φόνο. Φόνος ίσον ζωή. Όθεν, μη γαμάς τα μυαλά σου»! Κι όμως για τον Μίλερ η ελπίδα, η αμφισβήτηση, η ριζική μεταμόρφωση, η απόδραση από τη μιζέρια μπορεί να επισυμβεί στο αμερικάνικο χωνευτήρι.
«Η Ευρώπη παίζει ένα χαμένο παιγνίδι, εμείς παίζουμε ένα ακόμα πιο επικίνδυνο παιγνίδι. Είμαστε πιο κοντά στο τέλος, έχουμε φύγει πιο μακριά από κάθε άποψη (…) Μικρή σημασία έχει το εάν ο τωρινός πόλεμος, θερμός ή ψυχρός, θα τελειώσει αύριο ή σε πενήντα χρόνια από τώρα. Θα έρθουν κι άλλοι πόλεμοι, ακόμη πιο τρομεροί από τον τελευταίο. Ώσπου να σωριαστεί σε ερείπια όλο το παλιό σαθρό οικοδόμημα. Ώσπου εμείς (o homo sapiens) να μην υπάρχουμε πια».
Η καταστροφή λοιπόν και η αναγέννηση από τις στάχτες, στο ίδιο σημείο ή κάπου αλλού, είναι η λύση! Η εκπύρωση, που καίει τα ζιζάνια στα χωράφια και κάνει το νέο πολιτισμό-καρπό πιο υγιή, χρονολογείται ως αντίληψη από την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου. Ο Μίλερ αναφέρεται στην καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού, σε μια φυσική καταστροφή, ή μια άλλη καταστροφή που θα γεννήσει ένα «νέο ον», χωρίς προκαταλήψεις, φόβους κι ενοχές, «δημιουργημένο μέσα από την επιθυμία, τον έρωτα, την αγάπη και την εξιλέωση…».
Στον σημερινό κόσμο του Ύπνου, που ζούμε (δηλαδή ξύπνιοι αλλά όχι αφυπνισμένοι), υπάρχει η φυλή των «μιμητών» που αντιγράφουν δουλικά τη ζωή των αφεντών τους και η ολιγάριθμη φυλή των «υποδειγματικών» που έχουν επηρεάσει βαθύτατα την πορεία της ανθρώπινης ζωής, οδηγώντας το πνεύμα σε κατάσταση εξέγερσης και χειραφέτησης από τη δουλεία της ψευδαίσθησης και της παραίσθησης.
Το μοιραίο λάθος του ανθρώπου, «η αληθινή προδοσία είναι να ζεις σ’ έναν τέτοιο κόσμο και να χρησιμοποιείς το πνεύμα σου για τον δικαιολογήσεις»! Το πρότυπο του νέου τύπου ανθρώπου του Μίλερ είναι ο μπωντλαιρικός flaneur, «ο φυγάς θεόθεν και αλήτης» του δικού μας Ελύτη, η αλήτικη περιπλάνηση στη ζωή που λογίζεται ως μια ευφρόσυνη περιπέτεια. Η περιπέτεια που οδηγεί σ’ ένα χρυσόμαλλο δέρας, ή στην αλήτικη ελπίδα να δεις μια γυναίκα «που λέει καληνύχτα στον ίδιο της τον εαυτό αντικριστά στον καθρέφτη της».
Ο Μίλερ μιλάει για το σεξ, προσδίδοντάς του ευρύτερες διαστάσεις. Μιλάει ουσιαστικά για την αρχή της ηδονής και την επιθυμία που έχει στρεβλώσει ο σημερινός, δυτικός πολιτισμός της ανασφάλειας, των ενοχών και κυρίως της ένταξης των πάντων στην εμπορευματοποιημένη διαδικασία της αγοράς. Το χρήμα-δύναμη, ο συμβολικός ή μη φόνος του άλλου και το αγορασμένο-αποπροσωποποιημένο σεξ συρρικνώνει τη ζωή σε μία πληρωμένη εμπειρία ή σε μια εμπειρία ξεπέτα. Αλλά έτσι ο έρωτας ματαιώνεται. Το συναίσθημα στεγνώνει. Και η κυρία προέδρου θα διαβάζει το απόβραδο ποιήματα στο σύζυγό της, ενώ εκείνος θα βλέπει στην οθόνη κομματιασμένα παιδικά κορμιά από βόμβες. Ο Μίλερ μιλάει για την απελευθέρωση μέσω της ικανοποίησης της επιθυμίας της ηδονής με προτεσταντικό τρόπο. Αλλά και η επιθυμία έχει τους όρους και τα όριά της. Αλλιώς γίνεται η φονική αντίληψη της ιστορίας ως ιστορίας των επιθυμούμενων επιθυμιών!
ΧΕΝΡΙ ΜΙΛΕΡ, Ο κόσμος του σεξ
Μετάφραση-επίμετρο: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
Σχόλια