HOMO AMERICANUS-ΤΑ ΝΕΑ

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΥΡΤΟΒΙΚ
Έχουμε να κάνουμε με το πιο εντυπωσιακό και, από μια άποψη, το πιο αναπάντεχο ελληνικό δοκίμιο της χρονιάς. Πού- στην Ελλάδα, τη χώρα όπου ο αντιαμερικανισμός έχει μάλλον μεταφυσικό παρά πολιτικό χαρακτήρα (όπως για τους ίδιους τους Αμερικανούς οι αντίπαλοί τους), ένας συγγραφέας και δημοσιογράφος, από τους σκληρότερους μάλιστα επικριτές της Αμερικής μέσα από τη στήλη του στη Βραδυνή, αποδύεται σε μια τιτάνια προσπάθεια να κατανοήσει, μακριά από προκαταλήψεις και δαιμονοποιήσεις, ποια είναι τα στοιχεία που συγκροτούν την αμερικανική ταυτότητα. Και, για να μην αφήσει αφώτιστη καμιά πτυχή του θέματός του, για να διεισδύσει σε βάθη που δεν προσεγγίζονται με μόνον ένα αναλυτικό εργαλείο, επιστρατεύει κάθε μέσο που του φαίνεται πρόσφορο: όχι μόνο την ιστορία, την πολιτειολογία, την κοινωνιολογία, αλλά και τη θρησκειολογία, την ψυχανάλυση, τη λογοτεχνία. Η ιδιαιτερότητα της αμερικανικής νοοτροπίας εντυπωσιάζει και προβληματίζει τους Ευρωπαίους ήδη από τον καιρό του Χέγκελ και του Τοκβίλ. Και παρόλο που η αμερικανική κουλτούρα κατάγεται αναμφίβολα από την ευρωπαϊκή, διαφοροποιήθηκε από αυτή μέσα στον χρόνο σε τόσο πολλά και καίρια σημεία ώστε δεν είναι λίγοι σήμερα εκείνοι που αμφισβητούν την ύπαρξη μιας διατλαντικής δυτικής ταυτότητας. Διότι, αλήθεια, πόσο εύλογο είναι από ευρωπαϊκή σκοπιά αυτό το μείγμα θρησκομανίας και χυδαίου υλισμού (με τη μορφή προπαντός μιας άνευ προηγουμένου χρηματολατρείας), πραγματισμού και εκδηλώσεων μαζικής υστερίας ή παράκρουσης, ακραίου, ιδεολογικά κατοχυρωμένου ατομικισμού και ένθερμου πατριωτισμού, πουριτανισμού και ελευθεριότητας, ιδιοτέλειας και αφέλειας; Όπως ο Φιλίπ Νεμό στο βιβλίο του για τη δυτική ταυτότητα που συζητήσαμε το προηγούμενο Σάββατο, ο Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου, με πολύ διαφορετικό όμως βλέμμα, δεν περιορίζεται σε μια περιγραφή της αμερικανικής ταυτότητας (για τον Νεμό ταυτόσημης με την ευρωπαϊκή), αλλά επιχειρεί να αναπαραστήσει τη γένεσή της, να τη συλλάβει δηλαδή μέσα στο ιστορικό της γίγνεσθαι. Η ανάλυσή του είναι δαιδαλώδης, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην περίπλοκη υφή του θέματός του και στη δική του μέριμνα να αποφύγει τις απλουστεύσεις. Αλλά ο κεντρικός άξονας της επιχειρηματολογίας του διακρίνεται αρκετά καθαρά. Η πολιτισμική ιδιαιτερότητα της Αμερικής είναι μια σύνθεση του προτεσταντικού ατομοκεντρισμού (ο άνθρωπος αδιαμεσολάβητα ενώπιον του Θεού, αποκλειστικά υπεύθυνος για τις επιλογές και την τύχη του) και της φιλοσοφίας του πραγματισμού (Σάντερς, Ουίλλιαμ Τζέιμς, Ντιούι), η οποία απάλλαξε το προτεσταντικό έθος από τους ασκητικούς, ακόμα και γενικότερα τους θρησκευτικούς αυτοπεριορισμούς του, ανάγοντας την πράξη και το όφελος από την πράξη σε μοναδικό κριτήριο της αλήθειας. Όπως είπαμε, ο Παπασωτηρίου αποφεύγει τις απλουστεύσεις. Αντιλαμβάνεται πολύ καλά την επαναστατική ενέργεια αυτής της νέας σύνθεσης, που αποκαλύπτει στον άνθρωπο δυνατότητες σχεδόν αδιανόητες για τη σαφώς πιο εσωστρεφή, πιο θεωρησιακή ευρωπαϊκή κουλτούρα και τον ενθαρρύνει να τις πραγματώσει. Από την άλλη, όμως, ο Παπασωτηρίου επισημαίνει ότι αυτή η βιοθεωρία, όπου η πράξη προηγείται πάντοτε της σκέψης και δεν αφήνει περιθώριο για αναστοχασμό, συνεπάγεται μια συνεχή, ιλιγγιώδη επιτάχυνση της δράσης και του χρόνου, που αποστεγνώνει και τελικά διαλύει τη συνείδηση, σκορπίζοντας τα κομμάτια της μέσα σ΄ έναν ωκεανό γεγονότων και δεδομένων. Το άτομο, αποδεσμευμένο (αποξενωμένο) από κάθε μορφή εσώτερης συλλογικότητας, μόνο του στον κόσμο, με έναν προσωπικό Θεό χωρίς υπερβατική μεγαλοσύνη, επιδιώκει τη φυγή από τον εαυτό του και την αποφυγή της τρέλας στη δράση για τη δράση, στη δύναμη, στην επιτυχία που μετριέται πάντοτε με υλικά κριτήρια, δηλαδή, σε τελική ανάλυση, με το χρήμα. Ο Θεός των Αμερικανών είναι ένας θεός της δύναμης, όχι της συμπόνιας: χαρακτηριστικά, από τους σταυρούς των αμερικανικών εκκλησιών λείπει ο πάσχων Ιησούς. Ο Μαξ Βέμπερ προειδοποιούσε, εκατό χρόνια πριν, για τον κίνδυνο να καταλήξει η εξέλιξη της αμερικανικής κουλτούρας σ΄ έναν κόσμο με «ειδικούς χωρίς πνεύμα, ηδονιστές χωρίς καρδιά». Σήμερα, αυτό το ενδεχόμενο είναι από καιρό πραγματικότητα. Αλλά και πάλι το αμερικανικό φαινόμενο δεν είναι τόσο απλό. Αυτή η κοινωνική αποσυσ σωμάτωση, αυτή η αναγωγή του συλλογικού στο ατομικό, συνοδεύεται από μια νέου είδους συσσωμάτωση, όπου η συνοχή εξασφαλίζεται από έναν ισχυρότατο συνταγματικό πατριωτισμό, από μια μοναδική στον κόσμο «πολιτική θρησκεία». Παρά τον ακατανόητα, για τους Ευρωπαίους, μεγάλο ρόλο της θρησκείας στην αμερικανική δημόσια ζωή, το αμερικανικό σύνταγμα είναι τελείως άθρησκο, γιατί είναι το ίδιο κάτι σαν ευαγγέλιο. Οι Αμερικανοί πιστεύουν ακλόνητα (ή τουλάχιστον πίστευαν ώς πολύ πρόσφατα) ότι είναι ο περιούσιος λαός του Θεού (δεξιά εκδοχή) ή της Ιστορίας (αριστερή εκδοχή- αριστερή, βέβαια, με αμερικανικά κριτήρια). Στο βιβλίο του Η μυθολογία της Αμερικής, ο Βασίλης Βασιλικός έκανε την εκπληκτική παρατήρηση ότι ο αμερικανικός ιδεαλισμός είναι χειρότερος από τον αμερικανικό ματεριαλισμό. Χειρότερος εδώ σημαίνει: πιο επιθετικός, πιο φονταμενταλιστικός, θρησκευτικά χρωματισμένος, αλλά με τυπικά αμερικανικό τρόπο πραγματιστικός και πάντα ατομοκεντρικός. Στις ΗΠΑ ακόμα και η πολιτική (αυτο)κριτική γίνεται με θρησκευτικούς όρους (το Κακό, η αμαρτία κ.λπ.), η απελευθέρωση όμως είναι για τους «αμφισβητίες» Αμερικανούς ζήτημα ατομικής δράσης, αφορά μόνο το ίδιο το δρων άτομο και επιτυγχάνεται με μια σειρά από τεχνικές (στις οποίες μπορεί να περιλαμβάνονται και οι ψυχοτρόπες ουσίες). Στη σκέψη της αμερικανικής Αριστεράς η έννοια της ταξικής συλλογικότητας δεν έχει καμιά θέση. Το αμερικανικό εθνογενετικό και κοινωνικό μοντέλο, το περίφημο «χωνευτήρι» (melting pot), μπορεί να οφείλει την αφομοιωτική δύναμή του στην εθνοτική, θρησκευτική κ.λπ. ανεκτικότητά του και στον συνταγματικό πατριωτισμό, αλλά την ισορροπία του τη χρωστάει σε μια διαρκή μετάθεση της κεντρικής ταξικής σύγκρουσης στην περιφέρεια: το εκάστοτε νέο κύμα μεταναστών εμφανίζεται ως απειλή κυρίως για τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα, στα οποία ανήκουν και οι πιο πρόσφατα αφομοιωμένοι. ΄Ετσι, η ταξική δυσφορία και αντιπαλότητα παροχετεύονται σε πεδία συγκρούσεων ακίνδυνων για την καρδιά του συστήματος, μεταμφιεσμένων όμως σε αγώνες για την προάσπιση της «αμερικανικότητας». ΄Ωσπου να αφομοιωθούν, με τη σειρά τους, και οι νεήλυδες. Φαίνεται, ωστόσο, πως αυτή η αφομοιωτική ικανότητα του αμερικανικού μοντέλου έχει φτάσει πια στα όριά της. Ακόμα και συντηρητικοί Αμερικανοί αναλυτές παρατηρούν ότι οι καινούργιοι Ασιάτες και, προπαντός, οι καινούργιοι Ισπανοαμερικανοί μετανάστες αντιστέκονται ολοένα περισσότερο στην πολιτισμική ενσωμάτωσή τους. Το χωνευτήρι έχει γίνει σαλατιέρα (salad bowl)! Εξέλιξη που την κάνει ακόμα εντυπωσιακότερη η προϊούσα κατάτμηση του κεντρικού κορμού της αμερικανικής κοινωνίας σε λίγο πολύ κλειστές ομάδες ιδιαιτεροτήτων (εθνοτικών, θρησκευτικών, σεξουαλικών κ.λπ.). Αυτό έχει να κάνει με τη μείωση του αμερικανικού γοήτρου, ιδίως μετά τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους, και με τις ολοένα εμφανέστερες αδυναμίες της αμερικανικής οικονομίας. Οι Αμερικανοί θέλησαν να δραπετεύσουν από την Ιστορία μέσα σε μια ουτοπία που παρουσίαζε την Αμερική ως ολοκλήρωση της Ιστορίας. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα διέλυσε αυτή την ψευδαίσθηση. Δεν κατέλυσε όμως την αμερικανική ηγεμονία. Προσεκτικός, ο Παπασωτηρίου δεν συντάσσεται με όσους κάνουν λόγο για τέλος της εποχής της Αμερικής. Απεναντίας, το γεγονός ότι ο αμερικανικός μύθος δεν επιβάλλεται πια μέσω της γοητείας του, αλλά ολοένα περισσότερο μέσω της ωμής βίας ναι μεν υποδηλώνει την παρακμή της αυτοκρατορίας, εγκυμονεί όμως τον κίνδυνο παγκόσμιων σεισμών από τους σπασμούς μιας δύναμης με τρομακτική στρατιωτική ισχύ. Θα ήθελα αυτό το τόσο επίκαιρο και από ορισμένες απόψεις προφητικό βιβλίο, γραμμένο φυσικά πριν από την κατάρρευση των αμερικανικών χρηματιστηριακών αγορών και τις συζητήσεις που αυτή προκάλεσε, να είχε πιο σφιχτή οργάνωση, πιο εναργή συνάρθρωση των επιχειρημάτων και περισσότερη οικονομία στην ανάπτυξη. Ο Παπασωτηρίου είχε συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό από τους πιο διαφορετικούς γνωστικούς κλάδους. Η αγωνία του να μην παραλείψει τίποτα που θα μπορούσε να αναδείξει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της προβληματικής του τον οδήγησε σε πολλές παρεκβάσεις και παράλληλους συλλογισμούς, που πολύ συχνά παίρνουν τη μορφή θηριωδών υποσημειώσεων, πολύ σημαντικών για να τις προσπεράσει κανείς, αλλά και πολύ περισπαστικών για την απρόσκοπτη παρακολούθηση μιας έτσι κι αλλιώς πυκνής επιχειρηματολογίας. Είναι όμως τόσο εκρηκτικό αυτό το υλικό και τόσο ενδιαφέρουσες οι παρατηρήσεις του συγγραφέα ώστε η μελέτη του αποτελεί ένα από τα πιο αξιανάγνωστα βιβλία που κυκλοφόρησαν φέτος.

Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου
HOMO AΜΕRΙCΑΝUS
ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑΣ
ΕΚΔ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, ΑΘΗΝΑ 2008 ΣΕΛ. 445

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Το κινούν αίτιο και οι... τεχνοκράτες

Naomi Klein Τεχνητή νοημοσύνη, η μεγαλύτερη ληστεία στην ιστορία

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Μάριος Χάκκας: Δε θέλω χρόνο, ζωή θέλω…