Στάλιν

Δύο μυθιστορήματα, ένα του Γιούρι Ντομπρόφσκι: «η επιστήμη της άχρηστης γνώσης»(εκδόσεις Κέδρος) και ένα του Martin Cruz Smith: «Το φάντασμα του Στάλιν» (εκδόσεις Bell), που μεταφράστηκαν πρόσφατα στην Ελλάδα, διαπραγματεύονται το σταλινικό φαινόμενο. Το πρώτο(πρώτη έκδοση 1970) αναφέρεται στις σταλινικές διώξεις τη δεκαετία του 1930 στη Ρωσία και ανατέμνει τους μηχανισμούς του σταλινικού βαθέως κράτους (το κράτος εν προκειμένω ήταν ταυτισμένο με το μοναδικό εν λειτουργία κόμμα). Εξάλλου, ο ίδιος ο συγγραφέας υπήρξε θύμα αυτής της περιόδου και «κάτοικος» των γκουλάγκ. Το δεύτερο μυθιστόρημα είναι πρόσφατο και έχει ως πεδίο δράσης την μετα-σοβιετική Ρωσία των μαφιών, των υπερπατριωτών, των κομμουνιστών και ενός πολιτικού συστήματος που χρησιμοποιεί το πολιτικό μάρκετινγκ και Αμερικανούς επικοινωνιολόγους. Οι τελευταίοι μετά από τις αναγκαίες σφυγμομετρήσεις διέγνωσαν ότι η προσωπικότητα που εξακολουθεί να δονεί θετικά ή αρνητικά τους Ρώσους είναι ο Στάλιν. Έτσι, σκηνοθέτησαν με όλες τις μεθόδους της κοινωνικής ψυχολογίας και της επικοινωνίας την επιστροφή του Στάλιν δίκην «φαντάσματος»! Το θέμα ήταν η οικειοποίηση εν όψει των εκλογών του «μεγάλου συμβόλου» από το κόμμα των «Ρώσων πατριωτών». Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε μία περιγραφή της βίωσης του «ολοκληρωτικού φαινομένου» είτε με τη χονδροειδή μορφή των κομμουνιστών της σταλινικής περιόδου είτε με την περίτεχνη των Αμερικανών κατά τη σύγχρονη περίοδο (Πούτιν). Και τα δύο μυθιστορήματα δεν θα τα διάβαζα και τούτο λόγω της χαμηλής λογοτεχνικής τους αξίας (ιδιαίτερα το δεύτερο), αν δεν μου προκαλούσε εντύπωση η σύμπτωση της ταυτόχρονης έκδοσής τους, που συνέπεσε τόσο με την αντιπαράθεση Ρωσίας και ΗΠΑ (Γεωργία) όσο και με το πόρισμα του ΚΚΕ, που αναδεικνύει τον Στάλιν σε ηγετική μορφή του κομμουνισμού, ενώ οι από τον Χρουτσώφ και έπειτα ηγέτες της ΕΣΣΔ εκτιμάται ότι τον «ξεπούλησαν»! Και τα δύο βιβλία προσεγγίζουν το ζήτημα της αλήθειας. Το πρώτο με φιλοσοφικό τρόπο («τις εστιν η αλήθεια», Πιλάτος) και το δεύτερο με αστυνομικό (οι έξι «ήρωες» μαυροσκούφηδες που υποτίθεται ότι αντιτάχθηκαν σε 50 Τσετσένους αντάρτες δεν ήταν παρά δολοφόνοι, αφού συναλλάσσονταν με τα θύματα σε μια «μαύρη αγορά» πανάκριβων χαλιών). Τελικά, υπάρχει αλήθεια; Ο Σμιθ προσεγγίζει το θέμα με βάσει τον αγγλοσαξονικό πραγματισμό: όχι «δεν υπάρχει αλήθεια… Υπάρχουν μόνο εκδοχές». Και ακόμα «δε δίνω μεγάλη αξία στην αλήθεια αν ένα ψέμα εξυπηρετεί καλύτερα». Συνεπώς, η αλήθεια και το ψέμα κρίνονται με βάση την εξυπηρέτηση, το όφελος. Αυτό είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του Πραγματισμού. Η ειρωνεία είναι πως οι θαυμαστές του Στάλιν, γυρεύοντας αποδείξεις της λατρείας του, έπεσαν πάνω σ’ ένα μαζικό τάφο από θύματα του Στάλιν, που «τυχαία» ανήκαν στους είκοσι χιλιάδες αξιωματικούς του πολωνικού στρατού, αστυνομικούς, καθηγητές, συγγραφείς, γιατρούς και γενικά στην αφρόκρεμα τις πολωνικής κοινωνίας που σκοτώθηκε στο Τβερ. Η ανάσυρση αυτής της μνήμης (αλλά και του φαντάσματος του Στάλιν) είναι αναγκαία ασφαλώς για τη νομιμοποίηση της σημερινής αντιρωσικής στάσης των Πολωνών. Αλλά το μεγαλύτερο ενδιαφέρον βρίσκεται στο βιβλίο του Ντομπρόφσκι. Εκεί θα δούμε ότι το «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας» δεν το είπε πρώτος ο Μπους αλλά ο… Μαγιακόφσκι. Μόνο που θα χρειαστεί να διαβάσουμε εκατό ακόμα σελίδες για να διαπιστώσουμε ότι πρόκειται περί ψεύδους και ότι είναι φράση από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου(σελ 131)!
Στον Ντομπρόφσκι διαβάζουμε ότι η παραμικρή κριτική στον Στάλιν θεωρούνταν «έγκλημα κατά του κράτους». Η πίστη στην πολιτική θρησκεία του κομμουνισμού δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις. «Η διδασκαλία του Ηγέτη είναι πλήρης και αδιαίρετη»! «Ο αδελφός σας έχει συλληφθεί επειδή αμφέβαλλε… Είναι αποφασισμένοι να σας συλλάβουν με μία λέξη»(σελ 30). Όλα αυτά θα άξιζαν μία σύγκριση με τη σημερινή civil religion στις ΗΠΑ, αλλά αυτό ξεφεύγει από τα όρια ενός άρθρου. Και να, στη σελίδα 63 όταν Ντομπρόφσκι περιγράφει την «Πράσινη Αγορά» κλέβει τον Βίκτορα Ουγκώ («Το στομάχι του Παρισιού»). Αλλά αυτό δεν θεωρώ ότι είναι προς θάνατον ή βεβήλωση των ιερών και των οσίων, εξάλλου υπάρχουν άλλες 678 σελίδες! Τελικά, τόσο το βιβλίο όπως και η γη είναι «μια αρένα άγριων, άνισων δυνάμεων». Αλλά να και πάλι η αλήθεια και η πίστη στην αλήθεια. Όλοι ομνύουν, πράττουν, εγκληματούν στο όνομα της αλήθειας. Η νομική από επιστήμη της άχρηστης γνώσης (ιστορία του Νόμου) γίνεται χρήσιμη καθώς η ανάκριση με την άσκηση όλων των τρόπων βίας, οδηγεί στη «στοιχειοθέτηση της αλήθειας»(σ.σ. θυμίζουμε ότι και στην αρχαιότητα η ομολογία κατόπιν βασανισμού θεωρούνταν έγκυρη!). Εδώ η σιωπή απαγορεύεται, το ίδιο και η απιστία καθώς και η «αταξική καλοσύνη»! Ακόμη και το «Πιστεύω Κύριε. Βοήθει μου τη απιστία» (Κατά Μάρκον) δεν ισχύει. Συνεπώς, από τη μια έχουμε τους κατόχους της αλήθειας, τις αυθεντίες και τον μεγάλο Αυθέντη όπως και τους «θηρευτές ανθρώπινων ψυχών» και από την άλλη τους πιστούς ή τους άπιστους, τους υπονομευτές, τους εχθρούς του λαού, τους «μια φορά εχθρός για πάντα εχθρός». Να, όμως, και ο Χικμέτ, ο γνωστός μας ποιητής ενώπιον του δικαστηρίου ως μάρτυρας, να ερωτάται για το αν μία γυναίκα ήταν «αδιάντροπη πόρνη» και να απαντά με τρόπο ανοίκειο για το… σοβιετικό πουριτανισμό (της πάλης εναντίον της «σεξουαλικής αντεπανάστασης» και του μποεμισμού!) «αδιάντροπη όχι, αλλά πόρνη ναι»(να και ένα ακόμη σημείο σύγκρισης με τον αμερικάνικο ολοκληρωτικό πουριτανισμό). Ο Ντομπρόφσκι επιχειρεί να αποδώσει τη σύνδεση και συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας(νόμος του 15 μ.Χ.: «Κριτική των πράξεων του αυτοκράτορα ισοδυναμεί με προσβολή του ρωμαϊκού λαού»), του τσαρισμού και του σοβιετικού κράτους όχι με επιτυχία πάντα. Επίσης, επικεντρώνει στην αναγωγή των πάντων στο «οικονομικό» (σχέδιο), ενώ η πολιτιστική παιδεία είχε χαμηλή προτεραιότητα. Αλλά και το άτομο ήταν αναλώσιμο, περιττό, άχρηστο (κοντά στην περιγραφή του Ολοκληρωτισμού από την Χάνα Άρεντ), ενώ αγιάζονταν η αφηρημένη συλλογικότητα.
Να και ο «νέος άνθρωπος» από ατσάλι, ο άνθρωπος της παραγωγής και της συλλογικής αφθονίας στη Σοβιετική Ένωση (σε αντίθεση με τον αμερικανό άνθρωπο της κατανάλωσης στις ΗΠΑ). Τώρα που το σκέφτομαι, αυτό που συνδέει και τις δύο περιπτώσεις είναι η αφθονία. Μόνο που ο Ρώσος παράγει για να απολαύσει στο μέλλον, για «την ευτυχία των μελλοντικών γενεών», ενώ ο Αμερικανός για να απολαύσει εδώ και τώρα. Βασική αποχρώσα διαφορά η αφηρημένη «συλλογική αφθονία» στη μια και η ατομική αφθονία στη δεύτερη περίπτωση.
Ο συγγραφέας περιγράφει τον συγκεντρωτισμό του κράτους (που δεν ήταν καθόλου δημοκρατικός) καθώς η παραμικρή αλλαγή προσώπων στην κορυφή σήμαινε αλλαγή πλεύσης με την εξαφάνιση των προσώπων -από πάνω ως κάτω- εκείνων που στήριζαν την πολιτική του προηγούμενου ηγέτη. Η σοβιετική δικαιοσύνη περιγράφεται ως «μια μεγάλη ιερά εξέταση». Πάντως κι εδώ το πρόβλημα εμφανιζόταν όταν ένας κρατούμενος τα τίναζε από απεργία πείνας (όπως και στον Ντε Σαντ το σύστημα ελέγχου και κυριαρχίας ακυρώνονταν από το θάνατο).
Τελικά, έχουμε εδώ ένα μυθιστόρημα; Είναι αυτό λογοτεχνία; Ο Ντομπρόφσκι λέει πως μια λογοτεχνία που «είναι μια πράξη πίστης στον Σοβιετικό Άνθρωπο» δεν είναι λογοτεχνία. Το ίδιο συμβαίνει όμως και για μία λογοτεχνία που είναι μία πράξη φανατικής απιστίας. Αλλά να και «η υποψία» (σελ 500). Στην ίδια βάση δημιουργούνταν τόσο ο σοβιετικός όσο και ο αμερικανός άνθρωπος (η εποχή της μεγάλης υποψίας το 1920, μακαρθισμός κ.ά.). Να και η «σοσιαλιστική σκοπιμότητα», όπως σήμερα η «αντιτρομοκρατική σκοπιμότητα» και η πρόληψη (απλώς οι αμερικανοί είναι πιο ευέλικτοι και εφευρετικοί). Όλα αυτά είναι θέμα συνείδησης; Όχι. «Και δεν έχεις συνείδηση; Ρώτησε ο κυπρίνος το λούτσο. Και ο λούτσος άνοιξε το στόμα του και κατάπιε τον κυπρίνο»! Άρα, παντού σε κάθε ολοκληρωτισμού κυριαρχεί «η συνείδηση του λύκου» για την οποία οι άνθρωποι είναι περιττοί (Άρεντ).

Σχόλια

Ο χρήστης ναυτίλος είπε…
Επίτρεψέ μου να συμπληρώσω στα βιβλία που πραγματεύονται τα εγκλήματα του σταλινισμού και το βιβλίο του Ντανίλο Κις " Ένας τάφος για τον Μπορις Νταβίντοβιτς" , στο οποίο αφιέρωσα πρόσφατα κάποιες αναρτήσεις και παρόλο που η μετάφραση του είναι κακή , αξίζει να διαβαστεί γιατί πρόκειται για βιβλίο "υψηλής" λογοτεχνικής αξίας .
Ο χρήστης Ανώνυμος είπε…
Ξεκινησα να διαβαζω την επιστημη της αχρηστης γνωσης. Καλο φαινεται. Βιβλια με θεμα τον Σταλιν ειναι το "μηδεν και το απειρο" Καισλερ. Αλλα γενικοτερα οσον αφορα τον κομμουνισμο "Το κιβοτιο" του Αρη Αλεξανδρου η "Αδηφαγια" του Βιτκιεβιτς και ολα τα βιβλια του Πλατονοφ. Αυτα

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Το κινούν αίτιο και οι... τεχνοκράτες

Naomi Klein Τεχνητή νοημοσύνη, η μεγαλύτερη ληστεία στην ιστορία

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Μάριος Χάκκας: Δε θέλω χρόνο, ζωή θέλω…