Κρούγκμαν: Η συνείδηση ενός προοδευτικού

Ο Πωλ Κρούγκμαν είναι από τους πλέον γνωστού αμερικανούς οικονομολόγους. Χρημάτισε, μάλιστα, σύμβουλος του Κλίντον, πράγμα που σημαίνει ότι η γνώμη του είναι βαρύνουσα στις οικονομικές και κυρίως τις πολιτικές ελίτ των ΗΠΑ. Οι απόψεις που διατυπώνει στο τελευταίο βιβλίο του «Η συνείδηση ενός προοδευτικού»(μετάφραση: Α.Δ.Παπαγιαννίδης, εκδόσεις Πόλις) δεν είναι άγνωστες καθώς τις έχει αναλύσει σε μία σειρά άρθρων του. Εξάλλου, το θέμα της «επιστροφής» των δημοκρατικών στην Αμερική του Νιου Ντηλ και της «σχετικής ισότητας» (1960), εν αντιθέσει με την επιστροφή των ρεπουμπλικάνων στην εποχή του 1920 τα έχουμε διαπραγματευθεί εκτενώς τόσο εδώ όσο και στο βιβλίο HOMO AMERICANUS (εκδόσεις Καστανιώτη). Εν προκειμένω θα αρκεστούμε στην παρουσίαση των θέσεων του Κρούγκμαν, οι οποίες έχουν μία ιδιαίτερη σημασία σήμερα καθώς υιοθετούνται από τον Μπάρακ Ομπάμα (κατάργηση των φοροαπαλλαγών των πλούσιων, που εφάρμοσαν οι ρεπουμπλικάνοι και ο Μπους, και φορολόγηση των εισοδημάτων άνω των 250.000 δολαρίων ετησίως). Δεν είναι τυχαίο ότι η διαφορά των δύο αμερικανικών κομμάτων εστιάζεται μόνο στο σημείο αυτό. Αλλά ας δούμε τη διάγνωση του συγγραφέα για τη σημερινή Αμερική: «Η Αμερική πριν από το Νιου Ντηλ –όπως και τώρα η Αμερική των αρχών του 21ου αιώνα- ήταν μια χώρα ακραίας ανισότητας στους τομείς του πλούτου και της ισχύος. Μια χώρα όπου ένα κατ’ όνομα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα δεν αντιπροσώπευε τα οικονομικά συμφέροντα της πλειονότητας. Πέρα από αυτό, οι παράγοντες οι οποίοι επέτρεψαν σε μια πλούσια ελίτ να κυριαρχεί στην πολιτική ζωή έχουν προφανείς αντιστοιχίες με ό,τι συμβαίνει σήμερα: εντυπωσιακή οικονομική υστέρηση των υποψηφίων με λαϊκίστικες τοποθετήσεις, διαίρεση των Αμερικανών, οι οποίοι είχαν κοινά οικονομικά συμφέροντα, με βάση φυλετικά, εθνοτικά ή θρησκευτικά γνωρίσματα και μοιρολατρική αποδοχή μιας συντηρητικής ιδεολογίας που προειδοποιούσε ότι κάθε προσπάθεια να βοηθηθούν οι λιγότερο προνομιούχοι θα οδηγούσε σε οικονομική καταστροφή». Η διάγνωση είναι καίρια και κατά τη γνώμη μας σωστή. Όμως, ο Κρούγκμαν είναι οικονομολόγος και η προσέγγισή του αφορά στην αλληλόδραση του οικονομικού και του πολιτικού πεδίου. Έτσι, όμως, του διαφεύγει η εξήγηση για πιο λόγο οι «κάτω»(οι Αμερικανοί με τα ίδια οικονομικά συμφέροντα που «διαιρούνται») αποδέχονται μοιρολατρικά τη συντηρητική ιδεολογία. Και ακόμα περισσότερο δεν εξηγεί με ποιο τρόπο οι αμερικανικές ελίτ (και των δημοκρατικών συμπεριλαμβανομένων) καταφέρνουν να επιφέρουν τη «διαίρεση των κάτω» σε μεγάλο βάθος ιστορικού χρόνου με ένα επεξεργασμένο και θεσμοποιημένο σύστημα συμπεριλήψεων και αποκλεισμών(διαδοχικοί αποκλεισμοί: μαύρων, καθολικών-ποτοαπαγόρευση, Γερμανο-αμερικανών, «κόκκινων» κ.ά.). Ο Κρούγκμαν παρακάμπτει τους «πολιτισμικούς κώδικες» (ιδεολογία) και περιορίζεται στη σχέση πολιτικής και οικονομίας. Η ανάλυσή του εδώ είναι διεισδυτική αλλά παρουσιάζει κενά. Η εξήγηση δηλαδή ότι η ανατροπή της «μεγάλης συμπίεσης» (Νιου Ντηλ) και η επάνοδος στην «επίχρυση» εποχή των μεγάλων ανισοτήτων είναι ελλιπής όταν αποδίδεται μόνο στον εσωτερικό συσχετισμό πολιτικών δυνάμεων που άλλαξε λόγω της διάλυσης των συνδικάτων. Όχι ότι αυτός δεν είναι ένας σοβαρότατος παράγοντας, αλλά το Νιου Ντηλ δεν ήταν μόνο το αποτέλεσμα της ισχύος των συνδικάτων αλλά και της εξωτερικής πίεσης. Οι ΗΠΑ έπρεπε να αντιπαραθέσουν στο επίπεδο της ιδεολογίας(εικόνας) έναντι της τότε Σοβιετικής Ένωσης (και της σοσιαλιστικής ιδεολογίας) μία χώρα των ίσων ευκαιριών και των ατομικών ελευθεριών. Ο ψυχρός πόλεμος ήταν ένας ιδεολογικός πόλεμος με εσωτερικές επιπτώσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι πριν(1960) η πολιτική καθόριζε τις εξελίξεις και όχι η οικονομία όπως τώρα. Επίσης, ο «κινηματικός συντηρητισμός» έμεινε στα σπάργανα τη δεκαετία του 1960 και αναπτύχθηκε θεαματικά περί το τέλος της δεκαετίας του 1970 λόγω της προϊούσης παρακμής του σοβιετικού καθεστώτος που δέχονταν πλέον τη χαριστική βολή σε όλα τα επίπεδα λόγω της εισβολής στο Αφγανιστάν.
Τι προτείνει σήμερα ο Κρούγκμαν; Ό,τι παλαιόθεν και η αμερικανική, συνδικαλιστική αριστερά, δηλαδή πως «ο καπιταλισμός μπορεί να γίνει πιο δίκαιος χωρίς να καταργηθεί». Πρόκειται περί αυτού το οποίο από παλιά έχει αποκληθεί «ο καπιταλισμός του προλεταριάτου». Αλλά αυτός «ο δίκαιος καπιταλισμός» μπορεί να ισχύσει μόνο στις αναπτυγμένες οικονομικά και δη στις ηγεμονικές χώρες του καπιταλισμού. Ο Κρούγκμαν προσπαθεί (ακολουθώντας μάλλον τη θεσμική οικονομική σχολή και τον Γκαλμπρέηθ) να συνδέσει την οικονομική «σχετική ισότητα» με τη δημοκρατία και την ανισότητα με την άρνησή της. Άρα προοδευτικός πολιτικά κατά τη γνώμη του είναι αυτός που επιθυμεί την «ισότητα», ήτοι την αναλογική φορολογία των πλουσίων (του 1%). Τα ίδια τα λόγια (πίστης) του οικονομολόγου και ορισμού του «προοδευτικού» είναι τα εξής: «Πιστεύω σε μία κοινωνία σχετικής ισότητας, που στηρίζεται σε θεσμούς οι οποίοι περιορίζουν τα άκρα και του πλούτου και της φτώχειας. Πιστεύω στη δημοκρατία, στα πολιτικά δικαιώματα και στο κράτος δικαίου. Αυτό με καθιστά προοδευτικό…» (σελ. 426). Αμήν!
Ο συγγραφέας παραθέτει απλώς για να δείξει τον «αμερικανικό παράδεισο» των δεκαετιών του 1950 και του 1960 τις μεγάλες ανέσεις των μη πλούσιων (μεσαία τάξη) αλλά και των «κάτω». Αναφέρεται ακόμη και στην εξάλειψη των «διαφορών στο ντύσιμο». Και τούτο χωρίς να κάνει τη διάκριση μεταξύ οικονομικής και «συμβολικής ανισότητας». Διότι η οικονομική ανισότητα μπορεί να γίνει ανεκτή, έχοντας ως όριο την «συμβολική ισότητα»(εικόνα). Δεν είναι τυχαίο ότι οι ΗΠΑ είναι από τη δεκαετία του 70 η χώρα με τις μεγαλύτερες καταναλωτικές δαπάνες σε προϊόντα «εικόνας». Άρα το «όριο της οργής»(Ο Κ. αναφέρεται στο «θάνατο της οργής») είναι εκεί που πλήττεται η συμβολική ισότητα, όταν η εικόνα των «κάτω» και πολύ περισσότερο των «μεσαίων» δεν είναι δυνατόν να αγορασθεί με συνέπεια να μην υφίσταται ότι «εξαλείφει τις ταξικές διαφορές» σύμφωνα με τον Κρούγκμαν, ή ό,τι τις αποκρύπτει σύμφωνα μ’ εμάς.Όμως, αν αξίζει το βιβλίο του Κρούγκμαν (ένας ύμνος στο Νιου Ντηλ) είναι γιατί «ξεσκίζει» το μύθο της «αόρατης χείρας» (μύθος της Αγοράς), αναδεικνύοντας το ρόλο που παίζουν οι κοινωνικές δυνάμεις και οι συσχετισμοί πολιτικής ισχύος. Είναι επίσης ένας κόλαφος για όσους απορρίπτουν τη συνωμοσία («η μεγάλη συνωμοσία» του κινηματικού συντηρητισμού) ως μέρος ή δυνατότητα του πολιτικού παιγνίου. Σε κάθε περίπτωση, ένα βιβλίο του Κρούγκμαν, έστω κι αν διαφωνεί κανείς στη «θεραπεία» που προτείνει, έχει πάντα ενδιαφέρον.